УЫРЫЗМÆГ

Нарты хистæр Уæрхæджы фаззон фырт Æхсæртæг æмæ Донбеттыры чызг Дзерассæ-рæсугъды (Сасанайы) фырт, Нарты номдзыд хистæр, болатрихи Хæмыцы фаззон. Кадджыты Дзерассæ Æхсар æмæ Æхсæртæджы мæрдтæ Уастырджийæн куы баныгæнын кæны, уæд дзы йæхи бафæсвæд кодта денджызы бын йæ цæгат Донбеттыртæм.

Дзерассæ цард йæ цæгаты æмæ йæхи бар нæ уыд, æмæ йын йæ мад загъта: «Ацу Нарты уæзæгмæ – уыдоны стæджы хъæд афтæ у, æмæ сæ уæзæгыл чи нæ райгуыры, уый сæхицæй нæ хонынц». Дзерассæ, йæ мад ын куыд загъта, афтæ бакодта. Нарты хистæртæ йе 'рбацыды хабарыл бацин кодтой æмæ устытæн загътой: «Æхсæртæджы мæсыгæн æй йæ бинагмæ нæ, фæлæ йæ скæнут йæ сæйрагмæ». «Уырдæм схизинаг нæма дæн, – зæгъы устытæн Дзерассæ, – тагъд уын фенын кæндзынæн уæхион, æмæ мын нырма æрæнцайынæн уæ бæрзонд мæсыгæй уæ талынг скъæт хуыздæр у». Æмæ йæ акодтой скъæтмæ, æмæ йын уым дыууæ фаззон лæппуйы райгуырд-Уырызмæг æмæ Хæмыц. Уыдон бон уылынг рæзтысты, æхсæв та – уыдисн.

Бахъомыл сты Уырызмæг æмæ Хæмыц Нарты фарнæн, кады æмæ намысы хъуыддæгтæн. Уыдон бæрзонд систой Æхсæртæггаты мыггаджы кад, Уырызмæг та ссис æппæт Нарты адæмы хистæр æмæ зондамонæг, зын сахаты сæ æнцой æмæ суанг сæ ирвæзынгæнæг дæр (кадджыты «Уырызмæджы æнæном лæппу», «Уырызмæг æмæ Сохъыр Уæйыг», «Уырызмæджы фæстаг фосы конд»). Мæнæ куыд аргъ кæны Нигер Уырызмæгæн: «Нарты цытджын хистæр, зондджын, хиуылхæцгæ, Нарты 'хсæн фæлмæн, фæлмаст лæг. Ничи дзы фехъусдзæн зыст ныхас, тызмæг дзырд, сонт дзырд: бирæ чи фæхатт, æнæсгæрст къуым кæмæн нал баззад, уыцы заманы дунейы, ахæм фенæг лæг; йæ зонд Нарты адæмæн хæлæг чи нæ кæны, Нарт Нарт уой, дæлдæр макæмæй уой тыхæй дæр æмæ æгъдауæй дæр, кадæй дæр æмæ радæй дæр, зæгъгæ, ууыл лæуд чи у; Нарты адæм кæмæ хъусынц – нæлгоймагæй, сылгоймагæй, стырæй, чысылæй, кад кæмæн кæнынц, æгъдау кæмæн дæттынц, ахæм зæронд лæг; хъуыддагыл лæмбынæг чи ахъуыды кæны, сайд кæуыл нæ цæуы, Нартмæ худинаг чи нæ уадзы йæ зонды фæрцы, йæ ном дардыл хъуыст кæмæн у, уыцы Уырызмæг; йæ кæрдзындæттоны тыххæй æрдхæрæнæн чи баззад, Нарты кæрæдзимæ æнгом кæныны хъуыддаг йæ зонд æмæ йæ туджы арф бынат кæмæн ахсы, бинонты рæвдауæг, бинонтæм фæлмæн ныхасгæнæг чи у, уыцы Уырызмæг; Нарты знæгты ныхмæ фидарæй чи хæцы, Нарты адæмы разæй йæхи уды кой, йæхи бинонты кой чи нæ кæны, уыцы Уырызмæг.

Уырызмæджы фæлгонц афтæ хорз æвдыст цæуы кадджыты, æмæ Уырызмæг, зæгъгæ, куы фехъусы, Нарты кадджытæ хорз чи зоны, уый, уæд йæ цæстыты раз æрбалæууы урсзачъе бæрзонд, уæнгджын, зондджын, хæрзæхсæст номдзыд зæронд лæг, йæ тинты кæрц йæ уæхсчытыл, йæ цирхъ йæ фарсыл, йæ пылыстæг лæдзæг йæ къухы, афтæмæй, Нарты цытджын ныхасы Нарты адæмæн зæлдаг уадзæгау фæлмæн хъæлæсæй арф, зонды ныхас чи кæны, ахæм зæронд лæг; йæ барæвзæрст – Нарты Сатанаимæ йе 'ргъæууæтты чи бады, дзаг фынг йæ разы, афтæмæй, æмæ Нарты адæмы царды уаг раст æвæрд уа, зæгъгæ, уыцы ныхас чи кæны».

Нарты кадджыты ис сæрмагонд цикл «Уырызмæг æмæ Сатана». Сатана у Уырызмæгæн йæ хо дæр æмæ йæ цардæмбал дæр. Йæ мард мад Дзерассæйæ гуырд æмæ йæхи схъомылгонд хо. Сæ фыдтæ та сты Æхсæртæг æмæ Уастырджи. Уырызмæджы иунæг аипп у, йæ мадæй хо Сатанаимæ кæй цæры, уый, æмæ уыцы аиппы аххос дæр хауы Уырызмæгмæ нæ, фæлæ Сатанамæ. Уый йæ фæрæдийын кодта. Уымæ хæццæ кæны йæ фыд Уастырджийы комытæф æмæ йæ, цы бафæнды, уый ныхмæ фæлæууын Уырызмæджы бон нæу. Йæ рæстдзинад равдисыны тыххæй йæ хæрæгыл зыгъуыммæ дæр ма сбадын кæны æмæ йæ афтæмæй Нарты Ныхасы рæзты æртæ хатты æрцæуын кæны. Фæлæ сæ цæдис Нартæн рауад арфæйаг, æмæ сын уыцы æгады хъуыддаг сæ цæстмæ никуы ничи бадары, мæрдырох ыл бафтыд. Уыдоны, сæ дыууæйы фæрцы фæзынд нæртон æлутон бæгæны (кадæг «Бæгæны куыд фæзынд»).

Уырызмæджы цард у æцæг ирон хистæр лæджы цардау. Куы бахъæуы, уæд æй хъуырыцъарæй, бон цырагъы рухсмæ агурынц, куы нæ сæ фæхъæуы, уæд та йемæ сусæг быцæу кæнынц. Суанг ын йæ фаззон æфсымæр Хæмыц дæр йæ хистæрдзинад нæ бары, æмæ йæ бафидар кæнын бахъæуы кадæг «Уырызмæджы мæсыджы». Уым дæр фæуæлахиз вæййы Уастырджийы фæрцы. Уый йын бацамыдта, зæгъгæ, дæ мадырвадæлтæ Донбеттыртæй æххуыс ракур: «Авд хатты мæм авд фæлтæры авд авды адæм æрхуы мæсыг амайынмæ куыд фæзынат Нартмæ». Уыдон ын йæ курдиат сæххæст кодтой уалæй уал бонмæ. Ахуыргонд Абайты Никъала куыд зæгъы, афтæмæй Египеты пирамидæтæ цапæй арæзтой, уалæй. Стæй уыдоныл дæр раджы кæддæр æрхуы цъар уыд, æмæ, дам, сæ арæзтой, цас бæрзæндæн сæ-иу самадтой, уый бæрц сын сæ алыварс змис калгæйæ. Арæзт-иу куы фесты, уæд-иу уыцы змис фæйнæрдæм ахафтой æмæ-иу пирамидæ æппæтæй дæр разынд. Нарты кадджыты дæр Уырызмæг тыхсы, йæ мæсыг уæлæмæ цæуылнæ зыны, ууыл. Уымæн æмæ дзы Донбеттыртæ æхсæв цы самайынц, уый бæрц æй Уастырджи зæххы бынмæ ауадзы. Амад æй куы фесты, уæд æй Уастырджи раргом кæны.

Нарты Уырызмæгæн лæппу нæ цард, Хуыцау ын æй нæ лæвæрдта æмæ-иу æй, йæхи къухтæй æнæбарæй мæрдтæм барвыста. Уый зыдта Сатана, æмæ-иу ын лæппу куы райгуырд, уæд æй æмбæхсыныл архайдта, фæлæ та-иу æм кæдæмфæнды дæр йæ къух кæлæнгондау бахæццæ. Кадæг «Уырызмæджы æнæном лæппу»-йы та йæ йæ фырты марынмæ Донбеттыртæм ахæссы сау тъыфыл цæргæс. Ныттар кодта Уырызмæг йæхи йæ фырты мæлæты фæстæ, йæ рис нæ фæразы æмæ ныххуыссы Нарты Фыдрохгæнæн дурыл. Сатана зоны йæ лæджы Хуыцауы цæф, æмæ йын кадæг «Сатанайы лæппу»-йы фырт куы райгуыры, уæд та уымæн Уырызмæджы сусæгæй скæнын кодта чырынгонд, чырынгонд бæлæгъы цæвæрдтой æмæ йæ уыцы хуызæнæй фурды басхуыстой. Æндæрхатт та, Уырызмæг æмæ Сатанайæн лæппу куы райгуырд, уæд æй хъомыл кæнынмæ радтой уæларвон Сафамæ. Лæппуйыл ном сæвæрдтой Айсана.

Уырызмæг æмæ Сатанайæн ис чызджытæ, се сиахс у Сæууай. Уырызмæджы чызджытæй иу хуыйны Адухæ, йæ фыццаг ус уыд Алæгаты-рæсугъд Елда, йæ æртыккаг ус та хъуамæ суыдаид Борæты чызг, фæлæ сæ дыууæйæн дæр Сатанайы зондæй Уырызмæгимæ цæрыны хъомыс нæ уыд. Уырызмæгæн иу ардхорд уыдис, исчи йæм-иу куы бадзырдтаид, хæтæны цом, зæгъгæ, уæд уымæн «нæ» нæ дзырдта. Стæй сылгоймаг хонæгæн дæр «нæ» зæгъын йæ сæрмæ нæ хаста.

Уырызмæгæн ис диссаджы бæх Æрфæн, зæххон бæхты фыдæл, зонынджын æмæ адæймагимæ дзурын чи зоны, ахæм, Хъулон дæр ма йæ хоны, тохы æмæ стæры у йæ ныфс, йе 'нцой, йæ уынаффæгæнæг. Йæ куыдз Силæм та у, зæххон куыйты мыгтаг кæмæй рацыд æмæ сырд кæуыл нæ тых кæны, ахæм.

Нарты Уырызмæг ирон зарджыты æмæ æмбисæндты дæр у фæзминаг хистæр æмæ зондамонæг, ис ахæм зарæджы ныхæстæ: «Махæн нæ хистæр Уырызмæг у, махæн нæ кæстæр Ацæмæз у», «Дæлæ быдыры гутонджынтæ. Нарты Уырызмæг – сæ гутондар». Æмбисæндтæ: «Нарты Уырызмæг зæгъ – æмæ цард цæуа, Сатана зæгъ – æмæ бæркад цæуа», «Сæ кувæг Уырызмæг», «Нарты Уырызмæг æмæ Царциаты Суайау рæдау» æмæ æндæртæ.

«Уырызмæг авд хатты базæронд æмæ авд хатты сног», – загъд ис кадджыты. Кæрæй-кæронмæ Нартæн уыд сæ зондамонæг, сæ уынаффæгæнæг. Кадæг «Нарты сæфт»-ы Хуыцауимæ куы сбыцæу вæййынц, уæд дæр Уырызмæджы фæнд уыд: «Фыдвæдæй æвæд хуыздæр у. Цы дзы кæнæм æнусы цардæй? Нæ нæ хъæуы æнусы цард, фæлæ нын радтæд æнусы кад».

Нарт Уырызмæджы ныхасыл уæлдай нал загътой.

кæс «АРВЫ ДУАР»-Ы СÆРГÆНДТÆ